Συναρμολογούμενη Κατασκευή: Σφίγγα

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Η Μεγάλη Σφίγγα της Γκίζας, συχνά αναφερόμαστε σε αυτή απλώς ως η Σφίγγα, είναι ένα άγαλμα το οποίο απεικονίζει μια σφίγγα (μυθολογικό πλάσμα με σώμα λιονταριού και κεφάλι ανθρώπου) σε καθήμενη στάση. Το άγαλμα αυτό βρίσκεται στο οροπέδιο της Γκίζα στην Αίγυπτο και μέσα στη διάσημη Νεκρόπολή της. Με μήκος 73,5 μέτρα, πλάτος 6 και ύψος 20.22 μέτρα, αποτελεί το μεγαλύτερο μονολιθικό άγαλμα στον κόσμο. Είναι επίσης το αρχαιότερο γνωστό άγαλμα μνημειακού τύπου, και θεωρείται ότι κτίστηκε από τους αρχαίους Αιγύπτιους του Παλαιού Βασιλείου, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φαραώ Χεφρήνου (2558 - 2532 π.Χ.).

Ετυμολογία

Η λέξη Σφίγγα (ή Σφίγξ) έχει ετυμολογική ρίζα από το ρήμα σφίγγω, επειδή σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία η Σφίγγα που φύλαγε την είσοδο της πόλης των Θηβών, έπιανε και έσφιγγε μέχρι θανάτου, όποιο περαστικό δεν μπορούσε να λύσει το - πασίγνωστο, αίνιγμά της. Μια άλλη θεωρία ως προς την ετυμολογία του ονόματος, λέει ότι το όνομά Σφίγξ έχει τη ρίζα του στην αρχαία αιγυπτιακή λέξη 'Ssp-anx, γενική ονομασία που δινόταν στα βασιλικά αγάλματα της 4ης δυναστείας(2575 - 2467 π.Χ. και μετά) ενώ στο Νέο Βασίλειο (1570 - 1070 π.Χ.) η λέξη περιέγραφε αποκλειστικά τη Μεγάλη Σφίγγα.

Προέλευση και ταυτότητα

Η Μεγάλη Σφίγγα αποτελεί ίσως το πιο αρχαίο άγαλμα στον κόσμο, και ως εκ τούτου παραμένουν μέχρι και σήμερα ανεπιβεβαίωτα, ποίον απεικονίζει η προτομή της και από ποιόν χτίστηκε.

Ονομασίες της Σφίγγας

Δεν είναι γνωστό με τι όνομα αποκαλούσαν τη Σφίγγα, οι δημιουργοί της, καθώς το ίδιο το άγαλμα δεν αναφέρεται σε καμιά επιγραφή του Παλαιού Βασιλείου. Επίσης, δεν αναφέρεται πουθενά ο τρόπος κατασκευής και ο αρχικός σκοπός ανέγερσης του αγάλματος. Κατά το Νέο Βασίλειο, αποκαλούσαν τη Σφίγγα Hor-em-akhet (στα ελληνικά, Χάρμακις) και με αυτό το όνομα αναφέρεται στη Στήλη του Ονείρου του φαραώ Τουτμώση Δ'. Η ονομασία Σφίγγα δόθηκε στο άγαλμα κατά την Κλασική εποχή της αρχαιότητας, δηλαδή περίπου 2000 χρόνια μετά την θεωρητική χρονολογία κατασκευής της. Αιτία ήταν τα κοινά χαρακτηριστικά του αγάλματος με τη σφίγγα, ενός μυθολογικού πλάσματος της αρχαίας Ελλάδας με σώμα λιονταριού, κεφάλι γυναίκας και φτερά αετού. Ωστόσο η Σφίγγα της Γκίζα διαφέρει λίγο από τη περιγραφή του μυθολογικού αυτού πλάσματος, καθώς δεν διαθέτει φτερά.

Χτίσιμο και χρονοδιάγραμμα

Παρά τα αντικρουόμενα στοιχεία και απόψεις στο πέρασμα των χρόνων και σύμφωνα με την επίσημη σκοπιά των σύγχρονων Αιγυπτιολόγων, η Σφίγγα χτίστηκε γύρω στο 2500 π.Χ. από τον φαραώ Χεφρήνο, στον οποίο πιστώνεται επίσης και η δεύτερη μεγάλη πυραμίδα. Η Σφίγγα συνδέεται με την Πυραμίδα του Χεφρήνου με μια καλυπτόμενη ανυψωμένη Οδό ενώ το γύρω συγκρότημα περιλαμβάνει επίσης τον Ναό της Σφίγγας και έναν Ναό μέσα στη κοιλάδα. Και οι δυο αυτοί ναοί παρουσιάζουν ίδιο αρχιτεκτονικό στυλ, φτιαγμένα από λίθους συνολικού βάρους 200 τόνων. Εύρημα που ισχυροποιεί την θεωρία του κτισίματος της Σφίγγας από τον Χεφρήνο είναι ένα άγαλμα του φαραώ, φτιαγμένο από διορίτη, το οποίο βρέθηκε εκεί κοντά. Επίσης στη Στήλη του Ονείρου η οποία αποδίδεται στον φαραώ Τουτμώση Δ', η Σφίγγα συνδέεται με τον Χεφρήνο.

Διαφορετικές θεωρίες

Ορισμένοι Αιγυπτιολόγοι και γεωλόγοι έχουν κατά καιρούς διαφωνήσει με την πεπατημένη θεωρία κατασκευής και ταυτοποίησης της Σφίγγας, και πρότειναν εναλλακτικές θεωρίες.

Πρώτοι Αιγυπτιολόγοι

Οι πρώτοι Αιγυπτιολόγοι και εκσκαφείς του συγκροτήματος της Γκίζα πίστευαν ότι τόσο η Σφίγγα όσο και τα υπόλοιπα οικοδομήματα στη περιφέρειά της, ήταν προγενέστερα της θεωρούμενης χρονολογίας κατασκευής τους. Ο ιδρυτής του Αρχαιολογικού Μουσείου του Καΐρου, Αύγουστος Μαριέτ, το 1857 έφερε στο φως μια στήλη απογραφής εμπορευμάτων. Ανάμεσα στα υπόλοιπα, αναφέρεται ότι ο φαραώ Χέοπας βρήκε τυχαία το άγαλμα το οποίο ήταν ήδη μισοθαμμένο στην άμμο. Ο Γκαστόν Μασπέρο, Γάλλος αιγυπτιολόγος, αποτέλεσε τον δεύτερο διευθυντή του Αρχαιολογικού Μουσείου του Καΐρου. Σε μια εργασία του που έγραψε το 1886 αναφέρει ότι πάνω στην επιγραφή της στήλης της Σφίγγας αναγράφεται ότι ο φαραώ Χέοπας είχε ξεκινήσει ανασκαφές έτσι ώστε να ξεθάψει τη μισοθαμμένη Σφίγγα, και άρα ήταν ήδη εκεί στα χρόνια του Χεφρήνου (γιος του Χέοπα). Ο Άγγλος αιγυπτιολόγος Γουόλυ Μπάτζ στο βιβλίο του The Gods of the Egyptians του 1904, αναφέρει επίσης, ότι το άγαλμα της Σφίγγας προϋπήρχε της βασιλείας του Χεφρήνου και τοποθετεί την ανέγερσή του στα τέλη της αρχαϊκής περιόδου.

Πρόσφατες θεωρίες

Ο πρώην διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Καίρου, Ράινερ Στάντελμαν, εξετάζοντας προσεκτικά τα χαρακτηριστικά του προσώπου (στέμμα, μύτη και την γενειάδα η οποία έχει αποκολληθεί) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον φαραώ Χέοπα. Ο Κόλιν Ρίντερ, Άγγλος αιγυπτιολόγος πραγματοποίησε ανεξάρτητη έρευνα στο συγκρότημα. Σύμφωνα με αυτήν, τα διάφορα λατομεία για την εξόρυξη των δομικών στοιχείων του αγάλματος δημιουργήθηκαν γύρω από τη μεγάλη Οδό, η οποία μάλιστα είναι γνωστό ότι ήδη χρησιμοποιούνταν από τον φαραώ Χέοπα και επομένως είναι παλαιότερη των χρόνων του. Δεν μπόρεσε ωστόσο να καταλήξει σε κάποια ακριβή χρονολογία. Ο Βασίλ Ντόμπρεφ, του Γαλλικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου του Καΐρου, ανακοίνωσε το 2004 ότι ανακάλυψε νέα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η Σφίγγα είναι έργο του λιγότερο γνωστού Φαραώ Djedefre (2528 - 2520 π.Χ.), γιου του Χέοπα και ετεροθαλή αδερφού του Χεφρήνου. Υποστηρίζει ότι ο Djedefre έχτισε τη Σφίγγα με γνώμονα τη προτομή του πατέρα του Χέοπα, δίνοντάς του το προσωνύμιο του θεού-ήλιου Ρά, έτσι ώστε να αποκατασταθεί ο σεβασμός της δυναστείας του. Συμφωνεί μάλιστα με τη θεωρία του Στάντελμαν. Ο Φράνκ Ντομίνγκο, ιατροδικαστής του αστυνομικού τμήματος Νέας Υόρκης και ειδικός ιατροδικαστικός ανθρωπολόγος, χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικές επιστημονικές μεθόδους με τη βοήθεια υπολογιστών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η προτομή της Σφίγγας σίγουρα δεν απεικονίζει τη μορφή του Χεφρήνου. Ο συγγραφέας Ρόμπερτ Τέμπλ, υποστήριξε ότι η Σφίγγα ήταν αρχικώς ένα άγαλμα αφιερωμένο στον θεό Άνουβις, προστάτη της Νεκρόπολης. Το πρόσωπο της Σφίγγας στη συνέχεια, σκαλίστηκε εκ νέου έτσι ώστε να μοιάζει με τη μορφή του Αμενχοτέπ Β', φαραώ του Μέσου Βασιλείου.

Αποκατάσταση

Μετά την εγκατάλειψη της Νεκρόπολης, η Σφίγγα σταδιακά θάφτηκε στην άμμο, σχεδόν μέχρι τους ώμους. Η πρώτη καταγεγραμμένη προσπάθεια εκσκαφής της χρονολογείται το 1400 π.Χ., όταν ο νεαρός (πρίγκηπας ακόμα) Τουτμώσης Δ' μαζεύοντας μια ομάδα εργατών και μετά από πολύ κόπο, ξέθαψε το μπροστινό μέρος της. Εκεί, τοποθέτησε μια γρανιτένια πλάκα, γνωστή ως η Στήλη του Ονείρου. Πάνω σε αυτήν, αναγράφεται το όνειρο που είδε ο νεαρός πρίγκιπας και το οποίο αποτέλεσε το κίνητρό του για τις εργασίες ανασκαφής της Σφίγγας. Πιθανώς μια δεύτερη προσπάθεια εκσκαφής, έλαβε χώρα από τον Ραμσή Β' τον Μέγα (1279 - 1213 π.Χ.). Η πρώτη σύγχρονη αρχαιολογική ανασκαφή στη Σφίγγα, πραγματοποιήθηκε το 1817, υπό την επίβλεψη του λοχαγού Τζιοβάννι Μπατίστα. Η ανασκαφή αυτή έφερε στο φως όλο το στήθος του αγάλματος, ενώ ολόκληρη η Σφίγγα ανασκάφτηκε πλήρως από το 1925 έως το 1936 από τον Emile Baraize.

Μύτη και γενειάδα

Από το άγαλμα λείπει η μύτη, μήκους ενός μέτρου. Ενδελεχής εξέταση του προσώπου της Σφίγγας δείχνει ότι η μύτη σφυροκοπήθηκε με μακριές βέργες ή σμίλες. Ο αιγύπτιος ιστορικός του 15ου αιώνα μ.Χ., al-Maqrizi, αναφέρει ότι η καταστροφή της μύτης οφείλεται στον μουσουλμάνο εικονομάχο Muhhamad Sa'im al-Dahr. Το 1378, ο Muhhamad βλέποντας ντόπιους Αιγύπτιους να προσφέρουν δωρεές στο άγαλμα έτσι ώστε να αυξηθεί η παραγωγή των καλλιεργειών τους, εξοργίστηκε καταστρέφοντας τη μύτη του αγάλματος. Για το λόγο αυτό, κρίθηκε ένοχος για βανδαλισμό αρχαιοτήτων και καταδικάστηκε σε θάνατο δια απαγχονισμού. Μια άλλη ιστορία λέει ότι η μύτη του αγάλματος καταστράφηκε από κανονιοβολισμό του στρατού του Ναπολέοντα. Ωστόσο, σκίτσα που απεικονίζουν τη Σφίγγα χωρίς τη μύτη της έκαναν την εμφάνισή τους ήδη από το 1737. Μαζί με τη χαμένη μύτη, λείπει επίσης και η τελετουργική φαραωνική γενειάδα αν και θεωρείται ότι δεν αποτελούσε τμήμα του αγάλματος εξ αρχής. Ο αιγυπτιολόγος Vassil Dobrev υποστήριξε ότι εάν αποτελούσε εξ αρχής τμήμα του αγάλματος τότε με τη πτώση θα είχε "τραυματιστεί" και το πηγούνι του προσώπου. Η εμφανής απουσία τέτοιου τραύματος ενισχύει τη θεωρία ότι η γενειάδα αποτέλεσε μεταγενέστερη προσθήκη.